تربیت دانشمندان اسلامی

یکی از جوانب شخصیتی امام موسی کاظم علیه السلام که تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته است، شاگردپروری و تربیت دانشمندان اسلامی توسط ایشان است. عصر امام کاظم علیه السلام مصادف بود با گسترش آراء و مکاتب گوناگون فکری و در این میان لازم بود، مکتب تشیّع همانند زمان امام صادق علیه السلام، پویایی و تحرک خویش را برای مقابله با انحرافات فکری و عقیدتی حفظ کند.

 

 امام کاظم علیه السلام هم خود شخصاً وارد بحث با مخالفین می شد و هم اصحاب خویش را تشویق و تربیت می کرد، تا نظرات اهل بیت علیهم السلام را در میان مردم منتشر کنند. در این مقاله، با معرفی اجمالی یکی از شاگردان مبرّز امام موسی کاظم علیه السلام، فرازهای کوتاهی از یکی از روایات منقول از این شاگرد ممتاز مکتب اهل بیت علیهم السلام، شرح داده خواهد شد.

بررسی شخصیت امام موسی کاظم (ع) از دیدگاه اهل سنت

در باره شخصیت تابناک ابوابراهیم موسی ابن جعفر(ع) سخن‌ها فراوان گفته شده و حتی در میان روایات رسیده از اهل سنت، صفات برجسته‌ای دستگیری ضعیفان و گرفتاران، نیایش‌های پر از اشک و آه شبانه آن انسان کامل به درگاه الهی، سخاوت، بردباری و رواداری  آن اسوه خجسته نسبت به مخالفان خویش، اخبار متعددی نقل شده است

انفاق امام کاظم(ع)

اندیشه امام کاظم (ع) در مورد انفاق در راه خدا این گونه است، من ایقن بالخلف جاد بالعطیه. [۱] «هر کس یقین به جایگزینی داشته باشد نیکو بخشش میکند.» هنگامی که شخص باور دارد خدا بهتر از انفاق او جایگزین میکند تلاش میکند از بهترین اموال و محبوب ترین آنها در راه خدا انفاق کند تا به مقام پاکی و وارستگی ازدنیا برسد، لن تنالو البر حتی تنفقوا مما تحبون. [۲] «به نیکی نمیرسید (انسان نیک نخواهید بود) مگر هنگامی که از آنچه دوست میدارید انفاق کنید.» این اندیشه شفاف عترت و امام کاظم (ع) در مورد انفاق است. اینک رفتار موسی بن جعفر (ع) را در این راستا بررسی میکنیم.

وفای به عهد

× امام کاظم علیه السلام: «اذا وعدتم الصغار فاوفوا لهم فانهم یرون انکم انتم الذین ترزقونهم » .  عدة الداعی، ص 75 .

هنگامی که به کودکان وعده دادید به آن پای بند و وفادار باشید زیرا آنها گمان می کنند که شما روزی رسان آنها هستید (و بدین سان در بزرگی به روزی رسان واقعی و خدای خود خوش گمان خواهند شد) .

روزه داری امام کاظم

روزه نقش مهم در تعالی روحی و فاصله گرفتن از وابستگیها و خواهشهای نفسانی دارد. روزهداری با خودداری از خواهشهای نفسانی، پیروزی فطرت پاک انسان را بر طبیعت خشن و زیادهطلب خویش همراه دارد. روزهداری در نبرد سنگین فطرت و طبیعت انسانی به چیره شدن فطرت بر طبیعت کمک مینماید. روزهداری با کنترل خواهشهای نفسانی، تعادل روحی و روانی در انسان ایجاد مینماید. به همین خاطر یک دوازدهم ایام سال را خدای سبحان برای بهره وری از ثمرات روزهداری لازم و واجب نموده است.
لیکن به لحاظ نقش مهم و محوری روزه در خودسازی انسان، فرزانگان و افراد بلند پایه به این مقدار بسنده نمیکنند، بلکه تلاش میکنند در هر فرصت ممکن از این روش بهره گیرند. رسول الله (ص) نه تنها ماه رمضان بلکه سه روزه هر ماه و نیز شعبان را به طور پیوسته روزهدار بودند. [۱] و نیز در بین ایام سال هماره از این فضیلت بهره میجستند. اینک در روش و سیره امام کاظم (ع) این فضیلت را مشاهده میکنیم که حضرت بیشتر روزها روزهدار، و شبها شب زندهدار بودند، یصوم النهار فی اکثر الایام، یصوم فی النهار و یقوم فی اللیل، و یقع النهار متصدقا و صائما. [۲] «بیشتر روزها روزه بودند. روزها، روزهدار و شبها، شب زندهدار بودند. روزها هماره روزهدار و به امور اجتماعی و اقتصادی دیگران میپرداختند».

دانش امام کاظم علیه السلام در کودکی

نشان خردورزی

«صفوان جمّال» از جمله اصحاب و یاران امام کاظم علیه السلامکه به شغل شتربانی مشغول بود، هر از چند گاهی، برای کسب فیض و بهره مندی از بیکران دانش ائمه علیهم السلام نزد ایشان شرفیاب می شد. خود می گوید: روزی نزد امام صادق علیه السلامرفته تا در مورد پاره ای از مسائل و موضوعات از جمله موضوعامامت از ایشان پرسشی نمایم تا بدانم پس از امام صادق علیه السلام پیشوا و مقتدای شیعیان چه کسی خواهد بود؟ از امام پرسیدم: «[پس از شما] عهده دار امر امامت چه کسی خواهد بود؟» امام در پاسخ فرمود: «از جمله نشانه های فردی که پیشواو امام مسلمانان می شود، این است که به سرگرمی نمی پردازد و دل مشغول بازیچه نمی شود و از کارهای بیهوده پرهیز می نماید.» در همین حین فرزند او، موسی بن جعفر علیهماالسلام وارد خانه شد، در حالی که همراه خود بزغاله ای داشت. من به او نگریستم و تعجب کردم که چگونه این رفتار او با سخن امام صادق علیه السلام سازگاری می یابد. کمی دقت کردم دیدم او به بزغاله می فرماید: «در برابر پروردگار خود فروتن باش!» از دانایی و بینش او شگفت زده شدم. امام صادق علیه السلام او را در آغوش کشید و فرمود:« پدر و مادرم به فدایت که به سرگرمی و بیهودگی نمی پردازی.»^[۱]

سجده های طولانی امام موسی بن جعفر (ص)

عبد اللَّه قروى از پدر خود نقل کرد که گفت:

پیش فضل ابن ربیع رفتم روى پشت بام نشسته بود گفت جلو بیا، نزدیک رفتم تا روبرویش قرار گرفتم گفت از پنجره آن خانه نگاه کن. نگاه کردم پرسید چه مى ‏بینى؟ گفتم جامه‏اى روى زمین افتاده. گفت: خوب نگاه کن. خوب که دقت کردم فهمیدم!

گفتم مردى در حال سجده است. گفت او را می شناسى؟ گفتم نه. گفت: این مولاى تو است.

گفتم مولایم کیست؟ گفت: خود را به نادانى می زنى؟ گفتم: نه، من مولا ندارم گفت: این شخص موسى بن جعفر(ع) است که در تمام شبانه‏ روز متوجه او هستیم همیشه در همین حال است. نماز صبح را که می خواند یک ساعت پس از نماز تعقیب می کند تا خورشید طلوع می نماید بعد به سجده می رود پیوسته در سجده است تا زوال ظهر، یک مأمور گذاشته ‏ام که هنگام ظهر را به او اطلاع دهد نمی دانم غلام چه وقت به او اطلاع می دهد به محض اطلاع از جاى حرکت می کند و مشغول نماز مى‏ شود بدون اینکه وضوى خود را تجدید نماید می فهمیم که او در سجده به خواب نرفته.

فضایل اخلاقی و معنوی امام کاظم علیه السلام

پیشوایان معصوم (علیه السلام) هر کدام به نوبت خود منبع فضائل و مناقب و آموزگاران واقعی فضیلت و شرف و اصول انسانیت هستند، آنان پایه گذاران تمدن واقعی و پى افکنان اصول معاشرت و روابط صحیح و سالم اجتماعى مى باشند. همگان از یک نور سرچشمه گرفته‌اند و در یک مکتب تربیتى الهى، پرورش یافته اند و رو به یک سو و یک هدف گام مى سپرند و غایت زندگى آنان تحکیم مبانى انسانى و تشیید اصول الهى و آسمانى است پس ذکر فضیلت ویژه به هر کدام از پیشوایان معصوم (علیه السلام) به معنى سلب آن از دیگران نیست بلکه به مقتضاى عصر و به اقتضاى شرائط تبلیغ و امر به معروف و آمادگى روحى مردم هر دوره، باعث ظهور فضائل و مناقب بیشتر ویژه گردیده است که در دوران‌هاى دیگر آن ویژگى ها وجود نداشته است.

به عنوان نمونه مى توان به شجاعت على (علیه السلام) و فرزندان ارجمندش، امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) اشاره نمود، آنان عصر پیامبر اسلام را درک کردند و با کفار و مشرکین و دشمنان و مارقین و قاسطین و ناکثین روبرو گشتند و برخورد آنان با شمشیر و صحنه‌هاى جنگ و ستیز بیشتر بوده است:

از آن رو ظهور و شجاعت و صلابت و روح سلحشورى و جهاد در آنان بیشتر از دیگر فضائل معنوى به ثبت رسیده است تا دیگر پیشوایان معصوم (علیه السلام).

از این رو صفات و فضائلى که اکنون در این بخش مى آوریم در دیگر پیشوایان هم وجود داشته است چه ظاهر شده باشد یا نه.

سفرهاى حج امام کاظم (ع)

مسافرت‌هاى حج آن بزرگوار که معمولا ۲۴ تا ۲۵ روز طول مى کشید به صورت پیاده انجام مى پذیرفت با آن که و سائل سوار شدن از هر نظر فراهم بود چون سوارى‌ها و اسب‌هاى راهوار پیش روى آن حضرت کشانده مى  شد و این خود مى رساند که علاقه و اخلاص آن بزرگوار به مظاهر توحید و عبادت تا چه حدى بوده است.

 امام، چهار بار به صورت خانوادگى به بیت الله الحرام رهسپار شدند و در آن سفرهاى خانوادگى على بن جعفر برادر ارجمندش نیز حضور داشت و ملتزم رکاب امام و مفتخر به امتثال او امر او بود و چندین بار هم تنها و بدون عائله و خانواده، به سفر حج رفتند.

روش مسافرت‌هاى آن حضرت به این ترتیب بود که معمولا از معاشرت و اختلاط با مردم که موجب تضییع فرصت گرانبها مى گردد احتراز مى ورزید فقط و فقط به عبادت و سازندگى نفس، و تصفیه خویشتن و تفکر در عظمت خالق مى پرداخت و در این سیر و سلوک و اندیشه ها بود که از خود بى خود مى گشت و راه تقرب و و صال بیشتر را مى جستند که عالی ترین و لذت بخش ترین حالات یک فرد با ایمان و مخلص است.

داستان ملاقات او با شقیق بلخى که در بخش آراء و گفته‌هاى دیگران آمده است گویاى این حالت سیر و سفر روحانى است. وى در پایان ملاقات خود طبق دریافت‌هاى خود اعتراف نمود که: «موسى بن جعفر یکى از اوتاد و ابدال روزگار مى باشد».[۱]

در بیشترین اوقات دعاى آن حضرت با این کلمات آغاز مى گردید: «اللهم انى اسئلک الراحه عند الموت، و المغفره بعد الموت، و العفو عند الحساب».

امام در یکى از دعاهاى حج خود مى گوید: «انت شربى اذا ظمئت من الماء، و قوتى اذا اردت طعاما الهى ! و سیدى ! مالى سواک فلا تعدمنیها». خدایا ! همه چیز و همه زندگى من تو هستى و جز تو خواسته و پناه دیگرى ندارم.